Қазақстан Республикасының Конституциялық Сотына (бұдан әрі – Конституциялық Сот) «Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы» (бұдан әрі – Кодекс) 65-бабы Конституцияның 19-бабының 1-тармағына сәйкестігін қарау туралы өтініш келіп түскен.
Жолданымның және оған қоса берілетін құжаттардың мазмұнынан азаматтық хал актілерін тіркеу қызметі жолданым субъектісіне туу туралы акт жазбасында анасының ұлтын көрсетуден бас тартқаны шығады. Мұндай нұсқауды енгізу ананың жеке басын куәландыратын құжаттар болмаған жағдайда оның ұлтын анықтауға мүмкіндік береді.
Сондай-ақ, жолданым субъектісінің әкесі туралы мәліметтер мен құжаттар жоқ. Кейіннен Қарағанды облысы Саранск қалалық сотының 2023 жылғы 14 маусымдағы шешімімен өтініш берушінің заңды маңызы бар ұлт фактісін анықтау туралы талабын қанағаттандырудан бас тартылды.
Сот өз шешімін растай отырып, кәмелетке толмаған Р.-ның ұлтының фактісін анықтау оның анасының ұлты құжатталмағандықтан мүмкін еместігін көрсетті. Бірінші сатыдағы соттың шешімін апелляциялық сатыдағы сот қолдады (Қарағанды облыстық сотының азаматтық істер жөніндегі сот алқасының 2023 жылғы 21 тамыздағы қаулысы).
Бұл сот актілерінде баланың ұлты оның ата-анасының ұлтымен анықталатыны және оны тек басқа ата-ананың ұлтына өзгертуге болатыны көрсетілген Клдекстің 65-бабы қолданылды.
Жолданым субъектісі Кодекстің 65-бабы Конституцияның 19-бабының 1-тармағына қайшы келеді, оған сәйкес әркім өзінің ұлтын анықтауға және көрсетуге немесе көрсетпеуге құқылы деп санайды.
Осылайша, Қазақстан Республикасы көпұлтты мемлекет болып табылады, онда азаматтық татулық пен ұлтаралық келісімді қамтамасыз ету, этникалық ерекшелік пен оқшауланудың кез келген көріністеріне төзбеушілік, азаматтарды мәдени, тілдік, этникалық, діни негізде кемсітуге жол бермеу мемлекеттік саясаттың маңызды басымдықтарының бірі болып танылады. Бұл басымдықтар ҚР Конституциясында көрсетілген.
Адам үшін өзін белгілі бір этникалық топпен сәйкестендірудің құндылығы мен маңыздылығын мойындай отырып, Конституция 19-баптың 1-тармағының нормасы бойынша әрбір адамға өзінің ұлтын анықтау құқығын және оны көрсету немесе көрсетпеу құқығын береді. Бұл норманың мағынасы бойынша ұлт мемлекетке емес, белгілі бір этникалық қауымдастыққа жатуды білдіреді, сәйкесінше ол азаматтықпен байланысты емес.
Қазақстан Республикасының 2002 жылғы 8 тамыздағы «Қазақстан Республикасындағы бала құқықтары туралы» Заңының 9-бабына сәйкес, әрбір баланың туылған кезінен бастап ұлты мен азаматтығына құқығы бар.
Ұлтты анықтау жеке бас бостандығының көрінісі болып табылады және баланың туғаннан бастап иеленетін даралық құқығымен тікелей байланыста болады.
Конституцияда ұлтты анықтау, көрсету немесе өзгерту шарттары немесе тәртібі жоқ. Бұл туралы тиісті ережелер Кодексі және әртүрлі деңгейдегі басқа да нормативтік құқықтық актілерде бекітілген.
2013 жылғы 29 қаңтардағы Қазақстан Республикасының «Жеке басты куәландыратын құжаттар туралы» Заңының 7-бабы 1-тармағының 4) тармақшасына сәйкес, ұлттық тиесілілігі иесінің қалауы бойынша жеке басын куәландыратын құжаттарда (Қазақстан Республикасы азаматының жеке куәлігі, Қазақстан Республикасы азаматының паспорты, Қазақстан Республикасының дипломатиялық және қызметтік паспорты) көрсетіледі. Бұл ереже туу туралы куәлікке қолданылмайды.
Қазақстан Республикасы Әділет министрінің 2015 жылғы 25 ақпандағы № 112 бұйрығымен бекітілген Азаматтық хал актілерін мемлекеттік тіркеуді ұйымдастыру, оларға өзгерістер, түзетулер, толықтырулар енгізу, азаматтық хал актілерінің күшін жою және қалпына келтіру қағидаларының 176-тармағына сәйкес, адамның азаматтығы азаматтық хал актілерінде жеке басын куәландыратын құжат бойынша көрсетіледі.
Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасының даулы және өзге де нормалары және ұлтын айқындау, көрсету және өзгерту мәселелеріне байланысты құқық қолдану практикасы Конституцияның 19-бабының 1-тармағында көзделген азаматтардың құқықтарын іске асырудағы елеулі кедергілерді куәландырады.
Ұлтты анықтау бөлігінде Конституцияның 19-бабының 1-тармағы әрбір адамға мұндай тиесілілікті өз еркімен және дербес анықтау құқығын береді. Конституцияның осы бабының мағынасында ұлтты анықтау – адамның өзін-өзі анықтауының нәтижесі болып табылады, оған әртүрлі факторлар әсер етуі мүмкін: отбасылық және туыстық байланыстар, адам тәрбиеленген орта, оның белгілі бір әлеуметтік-мәдени ортада болуы және т.б.
Кодекстің 65-бабында баланың ұлтын тек ата-анасының ұлты бойынша анықтау және өзгерту туралы ереже бар. Конституциялық Сот мұндай көзқарас Конституцияның 19-бабының 1-тармағының конституциялық-құқықтық мағынасына толық сәйкес келмейді, оған сәйкес адамның ішкі таңдауының нәтижесінде ұлтты анықтауды үзілді-кесілді белгілеуге болмайды деп санайды. Мемлекет адамның жеке басын куәландыратын құжаттарда көрсетуге ниеті болған жағдайда немесе құқықтық салдары бар басқа жағдайларда мәлімделген ұлты туралы мәліметтерді тексеруге құқылы. Бірақ оның адамның ұлтын қалай анықтау керектігін даусыз анықтауға және осылайша адамның таңдау мәселелеріне араласуға құқығы жоқ.
Конституциялық Соттың пікірінше, мемлекеттік органдар ұлтқа қатысты мәселелерді шешкен кезде ата-аналардың ұлтымен қатар ерекше жағдайларда әртүрлі өмірлік жағдайлардан туындаған басқа да мән-жайлар мен факторларды ескеруі тиіс.
Мұндай жағдайлар, атап айтқанда, баланың ата-анасының екеуінің де белгісіз болуына, оларда ата-аналарының (ата-анасының) ұлты туралы құжаттардың немесе тиісті жазбалардың болмауына, баланың ата-анасы болып табылмайтын адамдардың оны нақты тәрбиелеуіне, әртүрлі себептермен жоғалған шынайы ұлтты қалпына келтіру ниетіне байланысты болуы мүмкін. Нақты жағдайларда тек ата-анасының ғана емес, сонымен қатар ата-әжесінің және басқа да жақын туыстарының, баланы іс жүзінде тәрбиелеп отырған адамдардың ұлты, сондай-ақ ұлттың басқа да объективті және сенімді дәлелдері ескерілуі мүмкін. Мұндай дәлелдемелер әртүрлі құжаттарда, материалдарда және басқа көздерде көрсетілуі мүмкін.
Конституциялық Сот Кодекстің 65-бабының 3-тармағында көзделген ұлтты өзгерту құқығы ұлтты анықтау құқығынан туындайды, демек өз ұлтын анықтаудың конституциялық құқығы өз ұлтын өзгерту құқығын да қамтиды деп есептейді.
Осыған байланысты, ата-аналары белгісіз немесе олардың ұлтын анықтау мүмкін болмаған жағдайларда, сондай-ақ азаматтың заңды мүдделерін қозғайтын басқа да өмірлік жағдайлар кезінде баланың ұлтын анықтаудың және өзгертудің өзге тәсiлдерiн көздемейтін бөлігінде 2011 жылғы 26 желтоқсандағы Қазақстан Республикасы «Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы» Кодексінің 65-бабының ережесі Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес келмейді деп танылған.
#ЗАҢ_және_ТӘРТІП
Ақмола облысының прокуратурасы
Ақпарат көзі : https://www.gov.kz/memleket/entities/prokuratura-akm-obl/press/news/details/983375?lang=kk
Жауап қалдыру